Νικόλαος Μπαρμπαγιάννης
Εργαστήριο Εδαφολογίας, Τμήμα Γεωπονίας, Σχολή Γεωπονίας, Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ, 541 24 Θεσσαλονίκη
Εισαγωγή
Η αειφορική διαχείριση των γεωργικών οικοσυστημάτων επιβάλλει την εφαρμογή Βέλτιστων Πρακτικών Διαχείρισης με στόχο την παραγωγή ποιοτικών προϊόντων σε ικανοποιητικές αποδόσεις με τη μεγαλύτερη δυνατή οικονομία και ταυτόχρονα τη διασφάλιση της υγείας του παραγωγού και την προστασία του περιβάλλοντος. Στο πλαίσιο αυτό κεντρικό ρόλο έχει η ορθολογική χρήση των λιπασμάτων η οποία πρέπει να στηρίζεται στην (Σχήμα 1), (IPNI, 2015):
•εκτίμηση της απαιτούμενης ποσότητας θρεπτικών στοιχείων για την κάλυψη του στόχου παραγωγής: ΠΟΣΟ,
•επιλογή του καλληλότερου για τις απαιτήσεις της καλλιέργειας λιπάσματος και τις ιδιότητες του εδάφους: ΠΟΙΟ,
•εφαρμογή των λιπασμάτων εκείνη την εποχή που παραρατηρείται ο μεγαλύτερος ρυθμός αύξησης και ανάπτυξης ώστε να καλύπτονται οι απαιτήσεις της καλλιέργειας: ΠΟΤΕ,
•μέθοδο εφαρμογής στο έδαφος ώστε να βελτιστοποιείται η αξιοποίηση των θρεπτικών και να ελαχιστοποιούνται οι απώλειες: ΠΩΣ.
Σχήμα 1
Εκτίμηση της ποσότητας του λιπάσματος
Η εκτίμηση της απαιτούμενης ποσότητας θρεπτικών αναφέρεται στην ποσότητα των θρεπτικών που προσλαμβάνει η καλλιέργεια μέχρι το στάδιο της ωρίμανσης και θα απομακρυνθεί με τη συγκομιδή με βάση την αναμενόμενη απόδοση. Η συνολική ποσότητα του θρεπτικού που απομακρύνεται εκτιμάται από την απόδοση και την περιεκτικότητα του θρεπτικού στο συγκομιζόμενο προιόν αλλά και την ακολοθούμενη διαχείριση των υπολειμμάτων της καλλιέργειας, ανακύκλωση ή απομάκρυνση από τον αγρό. Βασικό εργαλείο για την εκτίμηση των απαιτούμενων ποσοτήτων θρεπτικών είναι η ανάλυση του εδάφους για τις βασικές του ιδιότητες (π.χ. κοκκομετρική σύσταση, pH, οργανική ουσία κλπ) όπως και η εκτίμηση των εκχυλιζόμενων ποσοτήτων θρεπτικών πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας οι οποίες θεωρούνται διαθέσιμες για την καλλιέργεια στην διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου, όπως και οι προσθήκες από την ανοργανοποίηση της οργανικής ουσίας. Η ανάλυση εδάφους πρέπει να επαναλαμβάνεται κάθε έτος για την εκτίμηση του αζώτου ενώ για τα άλλα θρεπτικά σε χρονικά διαστήματα ανάλογα με τα επίπεδά τους. Η αξιοπιστία της ανάλυσης του εδάφους στηρίζεται στην αντιπροσωπευτική δειγματοληψία την κατάλληλη εποχή και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το σύστημα κατεργασίας του εδάφους όπως και ο τρόπος εφαρμογής του λιπάσματος την προηγούμενη καλλιεργητική περίοδο. Για την εκτίμηση των διαθέσιμων ποσοτήτων θρεπτικών πρέπει να χρησιμοποιούνται μέθοδοι ανάλυσης οι οποίες έχουν βαθμολογηθεί για την καλλιέργεια που θα εγκατασταθεί. Στην εκτιμώμενη ποσότητα του θρεπτικού που θα προστεθεί πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το ποσοστό της αναμενόμενης αξιοποίησης του θρεπτικού η οποία συνδέεται με τη δέσμευσή του από το έδαφος αλλά και τις αναπόφευκτες απώλειες λόγω των ιδιοτήτων του εδάφους. Στην ποσότητα πρέπει να συνεκτιμώνται οι πηγές θρεπτικών από τα ζωικά υπολείμματα, κόμποστ ή άλλα παραπροϊόντα που μπορεί να είναι διαθέσιμα με μικρό κόστος στον παραγωγό. Υποεκτίμηση των απαιτούμενων ποσοτήτων μακροπρόθεσμα οδηγεί σε υποβάθμιση της γονιμότητας του εδάφους και η υπερεκτίμηση επηρεάζει την ποιότητα των προϊόντων και εκτός από το κόστος έχει και αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον. Για τις πολυετείς καλλιέργειες η ανάλυση φύλλων είναι πολύτιμο εργαλείο για τη λίπανση και χρησιμοποιείται συμπληρωματικά με την ανάλυση εδάφους.
Επιλογή του τύπου του λιπάσματος
Η επιλογή του κατάλληλου λιπάσματος πρέπει να λαμβάνει υπόψη το κόστος ανά μονάδα θρεπτικού στο λίπασμα, τις τεχνολογικές εξελίξεις και την προστασία του περιβάλλοντος. Το λίπασμα που θα επιλεγεί πρέπει να περιέχει τα θρεπτικά σε μορφές άμεσα αφομοιώσιμες από τα φυτά ή σε μορφές που μετατρέπονται σε αφομοιώσιμες στο έδαφος έγκαιρα ώστε να προσλαμβάνται από τα φυτά. Η επιλογή πρέπει να λαμβάνει υπόψη την επίδραση των ιδιοτήτων του εδάφους στη μορφή του θρεπτικού και στις μετατροπές από τη μία μορφή σε μία άλλη ώστε να μειώνονται κατά το δυνατόν οι απώλειες, όπως του αμμωνιακού αζώτου με τη μορφή αμμωνίας σε εδάφη με pH > 7 ή η δέσμευση του φωσφόρου σε όξινα εδάφη. Εκτός από τις ιδιότητες του εδάφους πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η αλληλεπίδραση μεταξύ των θρεπτικών όπως αυτή μεταξύ του φωσφόρου και του ψευδαργύρου ή του καλίου και του μαγνησίου, όπως και η καλύτερη αξιοποίηση ενός θρεπτικού από τα φυτά με την προσθήκη ενός άλλου. Η τεχνολογική εξέλιξη από τα απλά και σύνθετα, στα σταθεροποιημένα με αναστολείς της νιτροποίησης και αναστολείς της δράσης της ουρεάσης λιπάσματα, ή στα βραδείας - ελεγχόμενης αποδέσμευσης δίνει στον παραγωγό περισσότερες επιλογές αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η επιλογή ενός σταθεροποιημένου ή αργής/ρυθμιζόμενης απελευθέρωσης είναι η καταλληλότερη αν το λίπασμα δεν έχει δοκιμασθεί για τη δεδομένη καλλιέργεια στις εδαφοκλιματικές συνθήκες της ευρύτερης περιοχής. Η άρδευση με σταγόνες ή μικροκαταιονισμό, εκτός από την εξοικονόμηση νερού, συνδυάζεται εξαιρετικά με την υδρολίπανση με αποτέλεσμα την μεγαλύτερη αξιοποίηση των θρεπτικών από την καλλίέργεια αλλά και την προστασία του περιβάλλοντος. Η επιλογή του λιπάσματος πρέπει να λαμβάνει υπόψη και πρακτικά προβλήματα εφαρμογής όπως η ανάμειξη των λιπασμάτων με διαφορετική κοκκομετρία με συνέπεια την ανομοιογενή διασπορά στον αγρό, ή όταν αναμειγνύονται υγρά λιπάσματα όπως διαλύματα φωσφορικών και ασβεστίου τα οποία δεν είναι συμβατά μεταξύ τους με αποτέλεσμα τη δημιουργία ιζήματος.
Επιλογή του χρόνου εφαρμογής
Ο χρόνος εφαρμογής των λιπασμάτων, ποσότητα και είδος που επιλέχθηκαν με βάση όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, πρέπει να εναρμονίζεται με τις εποχικές απαιτήσεις της καλλιέργειας, μικρές στα πρώτα στάδια και αυξανόμενες την περίοδο της έντονης αύξησης και ανάπτυξης. Η αναγνώριση των σταδίων ανάπτυξης των φυτών με τις μεγαλύτερες απαιτήσεις σε θρεπτικά είναι ιδιαίτερα σημαντική για την εναρμόνιση της εφαρμογής των λιπασμάτων και των απαιτήσεων της καλλιέργειας ώστε να έχουμε τη μεγαλύτερη δυνατή αξιοποίηση της παρεχόμενης ποσότητα και να μην έχουμε περίσσεια με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας και επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Μεταξύ των θρεπτικών το άζωτο είναι το στοιχείο που παρουσιάζει τις μεγαλύτερες δυσκολίες στη διαχείρισή του και ως προς τον χρόνο εφαρμογής στο έδαφος. Η τμηματική εφαρμογή του αζώτου δίνει επίσης τη δυνατότητα μείωσης των απωλειών λόγω έκπλυσης σε ελαφρά εδάφη ή απώλειες με την απονιτροποίηση σε εδάφη βαρειάς κοκκομετρικής σύστασης. Η εφαρμογή των άλλων θρεπτικών τις περισσότερες φορές γίνεται σε μια δόση πριν την εγκατάσταση για τις ετήσιες ή πριν την έναρξη της νέας βλάστησης για τις πολυετείς καλλιέργειες. Πρέπει να επισημανθεί ότι η τμηματική εφαρμογή στο έδαφος ωρισμένες φορές συμπίπτει με άλλες εργασίες του καλλιεργητή με αποτελέσμα να μην είναι αποδοτική. Η λύση, με το ανάλογο κόστος είναι η υδρολίπανση, και εφόσον έχουν δοκιμασθεί για τις συνθήκες τις περιοχής η χρήση σταθεροποιημένων ή λιπασμάτων βραδείας/ελεγχόμενης αποδέσμευσης.
Επιλογή του τρόπου τοποθέτησης
Η τοποθέτηση του λιπάσματος πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα χαρακτηριστικά του ριζικού συστήματος της καλλιέργειας: επιφανειακό, βαθύριζο, θυσανώδες ή πασαλώδες ριζικό σύστημα όπως και την ανάπτυξή του. Δύο είναι οι βασικές μέθοδοι εφαρμογής των λιπασμάτων στο έδαφος ή διασπορά σε όλη την επιφάνεια και στη συνέχεια ενσωμάτωση και η εφαρμογή σε λωρίδες, είτε επιφανειακά ή υποεπιφανειακά σε κάποιο βάθος. Πολλές φορές οι δύο μέθοδοι εφαρμογής συνδυάζονται στη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Η τοποθέτηση του λιπάσματος υποεπιφανειακά σε λωρίδες είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική σε περιπτώσεις που απαιτούνται σχετικά μικρές ποσότητες φωσφόρου σε εδάφη μικρής γονιμότητας. Η τοποθέτηση σε λωρίδες καλύπτει επίσης τις ανάγκες της καλλιέργειας στα πρώτα στάδια ανάπτυξης αλλά δεν πρέπει επηρεάζει την βλάστηση του σπόρου με την οξύτητα που μπορεί να δημιουργηθεί, την τοξικότητα λόγω της παραγωγής αμμωνίας ή την άλατότητα. Σε ωρισμένες περιπτώσεις, ειδικά για τα μικροθρεπτικά όπως ο σίδηρος, το μαγγάνιο ο χαλκός και ο ψευδάργυρος, η λίπανση από το έδαφος δεν μπορεί να καλύψει τις απαιτήσεις των καλλιεργειών λόγω της ισχυρής δέσμευσής τους από συστατικά του εδάφους όπως η οργανική ουσία, οπότε στην περίπτωση αυτή η διαφυλλική λίπανση είναι η ενδεδειγμένη λύση.
Είναι προφανές ότι η απάντηση στο ΠΟΣΟ, ΠΟΙΟ, ΠΟΤΕ και ΠΩΣ δεν τόσο απλή όσο οι λέξεις υποδηλώνουν και οι καλλιεργητές χρειάζονται ουσιαστική επιστημονική στήριξη από όλους τους εμπλεκόμενους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς ώστε να εξασφαλίζεται η αειφορική διαχείριση των γεωργικών οικοσυστημάτων.
Βιβλιογραφία
IPNI. 2015. 4R Plant Nutrition Manual: A manual for improving the management of Plant Nutrition, (T.W. Bruulsema, P.E. Fixen, G.D. Sulewski, eds), International plant Nutrition Institute, Peachtree Corner. GA, USA.